فراز و نشیب های تاریخ معاصر ما از آغاز قرن نوزدهم میلادی حاکی از آن است که ایران در محاسبات بین المللی، عرصه «بازی بزرگ» بوده است. اوج گیری رقابت های انگلیس و روسیه در چهارراه شرق و غرب، ایران را در معرض تاثیرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای استعماری قرار داد و هماوردجویی این دو قدرت بزرگ، بسیاری از منافع مردم را نابود کرد. تضادهای سیاسی انگلیس و روسیه در طول دوره قاجاریه به «استقلال نیم بند» ایران انجامید و آن را به صورت یک کشور «نیمه مستعمره» و« حائل» بین این دو رقیب حفظ کرد. تنها زمانی که مصالح و منافع آنها به خطر می افتاد، سیاست «تشریک مساعی» در پیش می گرفتند و سایه شوم خود را بر این دوره سرنوشت ساز می افکندند. ....

. با آغاز بازی بزرگ از اوایل قرن نوزدهم، انگلستان قدرت برتر در هند و سراسر آسیا شد. ایران که صحنه تکاپوی این دو قدرت استعماری بود، برای حفظ «موازنه مثبت»، توازن را در اعطای امتیازات به آنها رعایت می کرد. عقد قراردادهای گوناگون با تهی کردن ایران از امکانات سرمایه یی و زوال روحیه ملی و ایجاد وابستگی، دگرگونی های چشمگیری در ساخت سیاسی و اقتصادی پدید آورد. حاکمیت قبیله یی قاجاریه سبب شد در «عصر امتیازات» که عمدتاً دوره 50 ساله ناصری را دربر می گیرد، بیش از 80 قرارداد با دول استعمارگر منعقد شود و تسلط آنها بر حیات اقتصادی ایران افزایش یابد. در این میان نقش انگلستان در راستای تحقق بخشیدن به سیاست دولت حائل برای حفظ هند و تبدیل ایران به هندوستانی دیگر قابل توجه است. از مهم ترین قراردادهای انگلیس با ایران ، «امتیاز انحصار توتون و تنباکو» و تاسیس کمپانی رژی بود که با اتحاد و مقاومت مردم به طرحی ناکام از کمپانی هند شرقی تبدیل شد. «قرارداد تالبوت» اوج شکست سیاست انگلستان در شرق بود. این رخداد و گرفتاری ها و تبعات ناشی از آن، شهرت انگلیس را در محافل سرمایه داری تحت الشعاع قرار داد، هرچند تاثیری جدی بر سیاست های عمومی آنها در قبال ایران نداشت.

    قرارداد تالبوت، تحفه سفر به اروپا
    توتون و تنباکو از مهم ترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود و دولت انگلیس فرصت مناسب برای کسب امتیاز آن را در سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا به دست آورد. این فرصت جبران ناکامی انگلیس در به اجرا نرسیدن امتیاز راه آهن ایران در دوره صدارت میرزاحسین خان مشیرالدوله بود: معامله یی که همیشه مورد بحث و ادعای این دولت با ایران در محافل سیاسی قرار می گرفت. پیشنهاد اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصری، پیش از این سفر با عنوان « قانون اداره انحصاریه تنباکو و متفرعات آن» مورد توجه شاه و امین السطان قرار نگرفت و حتی با مخالفت علما روبه رو شد. پس از گذشت سه سال و در جریان میهمانی های دربار انگلستان در شهر برایتون و با نزدیکی اعتمادالسلطنه و«ماژور جرالد تالبوت» ، از نزدیکان و مشاوران «لرد سالیسبوری» نخست وزیر انگلیس، طرح اولیه واگذاری امتیاز انحصار توتون و تنباکوی ایران ریخته شد. همکاری «سردرامونت ولف» وزیر مختار انگلستان به عنوان یکی از سیاستمداران فعال عرصه اقتصاد بین المللی و دادن وعده های فراوان به امین السلطان، موافقت شاه را برای واگذاری امتیاز جلب کرد. در 19 شهریور 1270 هـ.ش امتیازنامه 50 ساله تالبوت به امضای شاه و ولف رسید. بر اساس این قرارداد کمپانی رژی با سرمایه 650 هزار لیره تاسیس شد و صاحبان آن با دادن 25 هزار لیره پول نقد، متعهد شدند هر سال 15 هزار لیره به دولت ایران بپردازند.مفاد 15گانه قرارداد در هاله یی از ابهام تنظیم شد تا تفسیر و توجیه انگلیسی ها راحت تر امکان پذیر شود.

    سلطنت انگلستان در ایران
    کمپانی رژی تا مدتی در ایران ناشناخته بود تا اینکه تالبوت پس از پنج ماه، تمام امتیازاتش را به «شرکت شاهنشاهی تنباکوی ایران» فروخت. انتشار خبر واگذاری دوباره امتیاز تجارت دخانیات ایران با انتقاد شدید روسیه و سیاستمداران مواجه شد. روزنامه«اختر» در استانبول مصاحبه یی با تالبوت کرد و اختلاف قیمت تنباکوی ایران با عثمانی را مایه تاسف برای اولیای ایران دانست. صاحبان کمپانی رژی به همراه هزاران فرنگی با اختیارات تام از مفاد قرارداد تالبوت همانند دولتی فاتح روانه ایران، و ماموران آن به تمامی نقاط کشور اعزام شدند. دفتر مرکزی کمپانی در خیابان علاءالدوله تهران و در امتداد سفارتخانه انگلیس قرار داشت و محل رفت و آمد انگلیسی ها به مرکز پایتخت شد. مبلغان مذهبی به تاسیس کلیسا اقدام کردند و مردم انگلیس با اسب و اسلحه به تردد در شهر مشغول شدند. تصویر تهران هر روز بیشتر به هند شباهت می یافت و تعارض ذاتی جامعه ایرانی با فرهنگ غربی بیشتر به چشم می آمد. حضور انگلستان به حدی بود که اعتمادالسلطنه آن را به «سلطنت انگلیس در ایران» تعبیر کرد. کمپانی رژی فعالیت خود را با اعزام نمایندگانش به فارس آغاز کرد که مرغوب ترین نوع تنباکو را کشت و تولید می کرد.

    جنبش تنباکو، نمایش اتحاد و اقتدار مردم
    قیام تنباکو نخستین قیام عمومی ایرانیان بود که از شر استبداد داخلی و استعمار خارجی به ستوه آمده بودند. امتیاز تالبوت با سرنوشت هزاران زارع و تاجر سر و کار داشت. واکنش به نگرانی از نفوذ تدریجی و سلطه استعمارگران در اولین مکان حضور کمپانی رژی در فارس بروز کرد. شورش مردم در دومین کانون مخالفت با این امتیاز در تبریز، مدیران کمپانی و دولت ایران را با مشکل بزرگی روبه رو کرد. دادخواهی مردم و علما به ویژه مخالفت میرزاحسن آشتیانی، سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزای شیرازی مجتهد وقت، اوضاع بحرانی را به سمت لغو قرارداد سوق می داد. سرانجام با فتوای میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو تحریم شد. با انتشار حکم، بازارها و قهوه خانه ها تعطیل شدند و مردم به همراه علما به تحصن در اماکن متبرکه دست زدند و اعتراض ها به اندرونی شاه هم کشیده شد. سرانجام دولت در µ جمادی الاخر 1309 هـ.ق لغو امتیاز تنباکو را اعلام کرد اما مجادلات زیادی بر سر پرداخت غرامت درگرفت. علما و برخی از رجال دولت معتقد بودند غرامت را باید کسانی بدهند که رشوه های کلانی از کمپانی رژی دریافت کرده اند. کسانی مانند امین السلطان با تامین منافع کمپانی از پرداخت آن سرباز زدند. در نتیجه مذاکرات میان ایران و انگلیس، میزان خسارت 500 هزار لیره برآورد شد. بار دیگر فرصت مناسبی برای ایجاد وابستگی با دادن وام از طرف دولت روسیه به وجود آمد اما وزیرمختار انگلیس بدون اطلاع کمپانی از سوی بانک شاهنشاهی وام را پرداخت کرد تا جریان زودتر به نفع انگلیس پایان یابد.